Te sprzeczne z Konwencją nowe zasady wprowadzano siedem lat temu. Pierwszą było, ustawą z 26 stycznia 2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1236), wprowadzenie możliwości wnoszenia przez prokuratora generalnego, rzecznika praw dziecka i rzecznika praw obywatelskich skargi kasacyjnej w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką prowadzonych na podstawie konwencji haskiej z 1980 r. W poprzednim stanie prawnym skarga kasacyjna w tych sprawach nie była dopuszczalna. 

Czytaj komentarz praktyczny w LEX: Wąworek Rafał, Stosowanie przez sądy rodzinne konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę>

Zmiana, czyli powrót do wcześniejszych zasad, proponowana jest w tzw. ustawie naprawczej, czyli zawierającym około 200 zmian projekcie nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego. - Kilka lat obowiązywania tych przepisów pozwala na ocenę, które zmiany się sprawdziły, a które nie. Kierowaliśmy się przekonaniem o potrzebie rezygnacji ze zmian, które nadmiernie obniżały standard rzetelności postępowania i wypaczały ważkie gwarancje procesowe, kazuistycznych regulacji nadmiernie komplikujących postępowanie. Takich zmian w ciągu ostatnich lat było niestety niemało – powiedział Prawo.pl prof. Paweł Grzegorczyk, przewodniczący zespołu procesowego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego.

Czytaj: Prof. Grzegorczyk: Będą zmiany usprawniające sądy, ale bez zagrożeń dla rzetelności>>
Czytaj także artykuł w LEX: Radwan Marcin, Wybrane zagadnienia postępowania wywołanego przez bezprawne uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka w innym państwie członkowskim>

Jeden z rodziców wywozi sporne dziecko za granicę

Problem dotyczy transgranicznych postępowań rodzinnych, często rodziców różnych narodowości. Gdy dochodzi między nimi do konfliktu, a sąd rodzinny kraju pobytu powierza opiekę nad dzieckiem jednemu z rodziców, nierzadko dochodzi do uprowadzenia dziecka przez jedno z rodziców, np. do kraju swojego pochodzenia. Skarga na taki czyn trafia do sądu w kraju pobytu, który o zajęcie się sprawą występuje do sądu kraju, w którym znalazło się to dziecko. Konwencja nakazuje przywrócenie stanu sprzed uprowadzenia. 

Celem Konwencji Haskiej z 25 października 1980 r. jest przeciwdziałanie negatywnym skutkom międzynarodowego uprowadzania lub zatrzymywania dzieci. Postępowanie wszczęte na podstawie przepisów Konwencji ma doprowadzić do przywrócenia stanu faktycznego i prawnego, jaki istniał przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem dziecka. Uprowadzenie lub zatrzymanie dziecka jest bezprawne w rozumieniu Konwencji, jeżeli nastąpiło naruszenie prawa do opieki przyznanego przez ustawodawstwo (orzeczenie sądowe lub administracyjne albo ugodę mającą moc prawną) państwa, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem oraz jeżeli w chwili uprowadzenia lub zatrzymania prawo to było skutecznie wykonywane.

Czytaj artykuł w LEX: Wojtaszek-Mik Ewa, Dobro dziecka a odmowa jego wydania na podstawie art. 13 ust. 1 lit. b Konwencji haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę>

Naszego dziecka nie oddamy

To międzynarodowe prawo zaczęło być w Polsce kwestionowane, gdy do władzy doszło Prawo i Sprawiedliwość, a Ministerstwem Sprawiedliwości zaczął kierować Zbigniew Ziobro i jego współpracownicy. Zaczęto wywierać naciski na sądy, a potem przystąpiono do zmian przepisów, by utrudnić lub uniemożliwić wydawanie dzieci, które na skutek takich konfliktów rodzinnych znalazły się na terenie Polski. Głównym orędownikiem opieki ze strony polskiego rodzica, nawet jeśli zagraniczny sąd przyznał ją drugiemu rodzicowi, był Michał Wójcik, który jeszcze jako wiceminister sprawiedliwości doprowadził do wprowadzenia skargi kasacyjnej w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej. Był on też autorem i promotorem, już jako minister – członek Rady Ministrów, nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 7 kwietnia 2022 r., przewidującej wstrzymanie z urzędu prawomocnego sądowego postanowienia o wydaniu dziecka do państwa stałego pobytu przy wniesieniu skargi kasacyjnej lub skargi nadzwyczajnej. - Zmiana wprowadzona w 2022 r., nadawała m.in. prokuratorowi generalnemu dodatkowy instrument pozwalający na blokowanie, w szczególności automatyczne wstrzymanie z chwilą wniesienia skargi nadzwyczajnej, prawomocnych orzeczeń nakazujących powrót dziecka zamieszkałego za granicą pod pieczę osoby dysponującej prawem do opieki i której to dziecko zostało bezprawnie zabrane. Polska jest stroną konwencji, więc wydawało się niemożliwe wprowadzanie takich blokad, a jednak doszło do tego. No a można było przyjąć, że opieka nad dziećmi to temat niepolityczny – komentuje prof. Marek Safjan, przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego.

Czytaj: Nowelizacja wstrzymująca wydanie dziecka za granicę już obowiązuje>>

Czytaj także w LEX: Białecki Marcin, Przebieg postępowania w sprawach o wydanie dziecka w trybie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę sporządzonej w Hadze 25.10.1980 r. przed sądem I instancji - zagadnienia wybrane>

Transgraniczne sprawy rodzinne - wyroki szybciej, nadal problemy z biegłymi>>
 

Blokada i wydłużenie postępowania

Zgodnie z nowelizacją z 2022 r., na żądanie podmiotu wymienionego w art. 519[1] par. 2[2] kpc, prokurator generalny, rzecznik praw dziecka lub rzecznik praw obywatelskich - wstrzymuje się z mocy prawa wykonanie tego postanowienia. Takie wstrzymanie ma ustać po dwóch miesiącach od uprawomocnienia się postanowienia, jeśli podmioty te nie wniosą skargi kasacyjnej. Jej wniesienie oznacza natomiast wstrzymanie wydania dziecka do czasu zakończenia postępowania kasacyjnego lub rozpatrywania skargi nadzwyczajnej.

Zdaniem Komisji Kodyfikacyjnej takie rozwiązanie sprawia, że zainicjowanie postępowania, którego wynikiem mogło być uchylenie lub zmiana orzeczenia sądu drugiej instancji, pozostaje wyłącznie w gestii podmiotów publicznych. - Do tego wniesienie skargi kasacyjnej znacząco przedłuża czas trwania postępowania, a długotrwałość postępowań prowadzonych na podstawie Konwencji Haskiej z 1980 r. wpływa negatywnie na dobro dziecka i jest sprzeczna z ogólnym dążeniem do takiego uregulowania tych postępowań, aby mogły się one zakończyć w jak najkrótszym terminie, aby skutecznie zapobiegać zjawisku alienacji rodzicielskiej – czytamy w uzasadnieniu projektu. 

Jego autorzy zwracają też uwagę, że jeśli prawomocne postanowienie nakazujące powrót dziecka powinno zostać niezwłocznie wykonane, ewentualne uchylenie tego postanowienia na skutek skargi kasacyjnej i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji, ponownie destabilizuje nie tylko prawną, lecz także rodzinną i społeczną sytuację dziecka, które po uprawomocnieniu się postanowienia sądu powszechnego powróciło do państwa, w którym znajduje się jego pierwotne miejsce zwykłego pobytu.

Autorzy projektu przypominają, że nie są to postępowania, w których stanowczo rozstrzyga się o władzy rodzicielskiej lub kontaktach z dzieckiem. A potrzeba sprawnego prowadzenia tych postępowań wynika zarówno z samej Konwencji Haskiej z 1980 r., jak i wspierających jej stosowanie norm prawa Unii Europejskiej – rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 z 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę.  

Zobacz także procedurę w LEX: Piaskowska Olga Maria, Postępowanie w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, prowadzone na podstawie Konwencji haskiej>

Sąd najwyższy i TSUE za rezygnacją ze skargi kasacyjnej

Jednak zdaniem Komisji, przepisy art. 519[1] par. 21 i par 22 spełniły swoją funkcję, bo w okresie ich stosowania, rozpoznając skargi kasacyjne, Sąd Najwyższy rozstrzygnął najistotniejsze problemy prawne ujawniające się w orzecznictwie sądów powszechnych w sprawach prowadzonych na podstawie Konwencji Haskiej z 1980 r. - Sposób rozstrzygania tych spraw na przyszłość został zatem przez Sąd Najwyższy wyznaczony, co uzasadnia rezygnację z dostępu w nich do skargi kasacyjnej - podkreśla Komisja. 

Na potrzebę ograniczenia do jednego liczby przysługujących środków zaskarżenia od orzeczenia zarządzającego powrót dziecka lub odmawiającego zarządzenia powrotu dziecka na podstawie Konwencji Haskiej z 1980 r. wskazuje prawo Unii Europejskiej – argumentuje Komisja Kodyfikacyjna. 

A prof. Marek Safjan, do niedawna sędzia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, przypomina też w tym kontekście niewykonany dotąd wyrok TSUE  z 16 lutego 2023 r., co ma zostać załatwione w kolejnym projekcie zmian w k.p.c. W orzeczeniu tym chodziło o zapewnienie efektywnego funkcjonowania mechanizmów Konwencji Haskiej dotyczących uprowadzenia dziecka. I wspomina, że autorzy tej zmiany, partia ministra Ziobro, przedstawiali się jako obrońcy polskiej rodziny, tradycji, wiary itd. - Pamiętam tamtą argumentację. A minister sprawiedliwości domagał się przed Trybunałem Sprawiedliwości mojego wyłączenia ze składu orzekającego ze względu na to, że nie reprezentuję polskich interesów i działam przeciwko polskim dzieciom – powiedział Prawo.pl.

Czytaj: Prof. Safjan: Projekt szybkich zmian w prawie cywilnym prawie gotowy, ale wejście w życie niepewne>>

Zdaniem autorów projektu nowelizacji, przeciwko dopuszczalności skargi kasacyjnej w tych sprawach przemawia często płynny stan faktyczny i jego zmiany następujące już po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu drugiej instancji. Powoduje to, że orzeczenie Sądu Najwyższego, jako sądu kasacyjnego związanego okolicznościami faktycznymi stwierdzonymi w podstawie zaskarżonego postanowienia, może zapadać nierzadko w obliczu zdezaktualizowanych ustaleń faktycznych sądu drugiej instancji, czego Sąd Najwyższy nie mógłby wziąć pod uwagę. 

Krótsze terminy na apelacje

Niezależnie od tej zmiany, w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką prowadzonych na podstawie Konwencji Haskiej z 1980 r., w projekcie proponuje się krótsze niż ogólnie przyjęte w projektowanej nowelizacji terminy do wniesienia apelacji i odpowiedzi na apelację (tygodniowy zamiast przewidywanego w przepisach ogólnych w art. 369.1 i 371.1 terminu miesięcznego) oraz na wniesienie zażalenia i odpowiedzi na zażalenie (trzy dni w miejsce dwóch tygodni przewidzianych w proponowanych art. 394.2 i art. 395.1). - Skrócenie w wymienionych sprawach terminów do zaskarżania orzeczeń i składania odpowiedzi na środki zaskarżenia jest podyktowane koniecznością zapewnienia szczególnej sprawności postępowania odwoławczego w tych sprawach i dążenia do tego, aby postępowanie mogło zostać prawomocnie zakończone w jak najszybszym terminie – stwierdza Komisja Kodyfikacyjna.

Zobacz także wzór dokumentu w LEX: Postanowienie sądu uwzględniające wniosek o nakazanie powrotu małoletniego dziecka wraz z uzasadnieniem (na podstawie Konwencji haskiej w sprawie cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka)>